Bere oroitzapenak ia
betirako eten zireneko goizaldea
‘Ez dago ondo atzera begiratzea.
Baina aldi berean non ibili garen eta non gauden kokatuta erakusten digu’-esan zuen berekiko. Argi
zeukan edonorentzat zer garela irudikatzen duen osoko figura, puntu bakan
batzuren bidez ,une batzuren bidez, marraztuta agertzen zaigula.
Eta bizitzan une batzuetan behar-beharrezkoa zen atzera
begiratzea zer izan den nolabait antzemateko. ‘Bizitza aldapaz gora mendi
igoeraren bezala izaten da batzuetan eta igoera gogortzen den lekuan begirada
bat atzera botatzea ezin da ekidin ea zenbat arriskatu duen ikusteko eta zeri
heldu dion igotzeko, helduleku horiek bistaren helmenetik kanpo geratu baino lehen.
Antzeko ariketan, bizitzako
gertaera esanguratsuak oroimenean birpasatu behar zaizkigu, inkontzientean
ezkutaturik bukatu baino lehen’- horrelako gogoetak buruan zeraman egurasten
ari zenean Monterron parkean zehar.
Zapore gazi gozo egoera
horietan batzuetan nolabait txotxongilo bat bezala sentitzen zen. San Joan jaietan
urtero ‘Colorin y sus muñecos’(Kolorin eta bere panpinak) etortzen zeneko espektakuluan
panpinaren haritik edo antzeko zerbaitetik somatzen zuen bere gorputza zintzilik ,
panpina bat bezala historiaren eskuetan.
Baina egun hartan
lauza horiek buruan joko balitu…
Ez zuen ikusiko zer
gertatu zitzaion Casitas madrildarrari Eibarko
Unibertsitate Laboralean. Astero kendu beharko zituzten maindireak. Gero
gauean han zituzten berriak ohea egiteko.
Casitasek eguerdi hartan
ez zeukan edozer hoberik egiteko eta lana aurreratzea erabaki zuen. Igo zen
eskaileratik gora eta egin zuen ohea.
Gero gauean bere ohe aurrean zegoen kaskezurrari hazka egiten. Zer
demontre! Ohea egin barik zeukan !
Bestalde, beheko pisuko beste
ikasle bat bere buruari hazka egiten ari zen. Zer poza! Ohea eginda zegoen !Nola
izan zitekeen? Lo egiten zuten egoitzak hiru pisu zeuzkan. Denak berdinak, eta gure Casitas
hirugarren pisura igo beharrean, bigarrenean gelditu zen eta nahi gabe beste
ikasle baten ohea egin zuen. Alferrik aurreratu zuen lana.
Martinez Climent-ek egin
zuena Eibarko Unibertsitate Laboralean ere ez zuen ikusiko. Ohe elastiko batera
kalerako botekin igo zen gimnasia klase batean eta bere inguruko guztiak salto
bakoitzean ‘kua,kua’, esan zuten eta horregatik ‘el pato’(‘ahatea’) deitu
zioten handik aurrera .
Lugar Nuevo de San
Jeronimo-n jaioa, bere hirugarren edo laugarren abizena benetan bitxia zen: Gregori.
Egun batean geratu ziren batzuk goizeko bostetan esnatzeko azterketa baterako
estudiatzera. Garai hartan egunero estudiatzea ez zegoen ondo ikusita. Baten
batek esan zuen bezala: ‘Orain ordu asko estudiatzen baduzu, zenbat orduko
eguna beharko duzu Unibertsitatean aprobatzeko?’
Aholku oso komenigarria
denontzat kontzientzia isiltzeko. Goizeko bostetan goiz esnatu nahi zuten guztiei eskuekin banan-banan jotzen ibili
zen Martinez Climent esnatzeko. Itxura arraroa zeukan, egia esan, robot bat
zirudien. Gero gosaltzeko orduan han etorri zen bera garrasika. ‘Baina, nola,
nola ez didazue esnatu estudiatzeko?’-esan
zien. Eta denok zeharo harrituta batera erantzun zioten: ’Baina zu izan zara gu
esnatu gaituzuna’. Gero bera hasi zen esaten: ‘Egia esaten badut, egun batean
oheratu nintzen pijamarekin eta esnatu nintzen kalerako arroparekin jantzita’.
Ez zuen ere entzungo ze
zorrotza zen Arrasateko Urdangarinen aita semeekin. Alaba bat eta bi mutilen
heziketa ez zen lana erraza izango. Tailer bat zeukan Kondekuaren zubien
inguruan.
Baina hala ere metodo
batzuk muturrekoak izan litezke. Suspentso bat ateratzen zuenean seme nagusiak ,
aitak bidaltzen zion motoz Kanpanzarreraino,
hantxe ostatuko nagusiari aitak emandako paper bat sina zezan.
Handik urte batzuetara ez
zegoen sinatzerik, ze hango jabe, Iñaki Etxabe, hil zuten gau madarikatu
batean. Hiru hiltzaile ziren, eta oraindik ezezagunak. Bere kulpa bakarra,
Frantzian bi anaiak errefuxiatuak edukitzea.
Ostatua bere odolarekin
blaitu zuten gupidarik gabe. Arrasate osoa joaten zen Maala kaletik aurrera
bere hilkutxaren atzetik, berunezko gau ilun hartan. Bakarrik entzuten ziren multzo
ilun bateko hanka hotsak. Etsipenez jositako segizioa. Begitarte ilunak eta atsekabetuak.
Baina egun hartan lauza horiek
buruan joko balitu…
Ez zuen ikusiko edozein
aitzakiaz boterea ezusteko tokitan gaizki erabilia izaten zela. Jose Ramon
Landa, lagunentzako ‘Txintxeto’, pozik zegoen egun hartan. Kooperatiban
sartzeko bakarrik faltatzen zaio azken
proba, hau da, medikuaren azterketa. Han zegoen Arrasateko Zentro
Asistentzialean besteekin bere buruari
galdetzen ea ze arropa kendu behar zukeen azterketarako.
Bat-batean agertu zitzaion
bere aurrean Kooperatibetako pertsonalen arduraduna, I.A.Z., eta esan zion: ‘zu
zoaz etxera, ez duzu azterketarik egingo’. Eta han joan zen buru makur, zer
gertatu zitzaion asimilatzen saiatzen . Udaletxeari, ordea, ez zitzaion inporta
Jose Ramon Landa Euskadiko Mugimendu Komunistaren partaidea izatea. Bere lan
egunak agoazila bezala ibili zen.
I.A.Z. lasai eta ausikirik
gabe joango zen hurrengo egunean bizikletaz Gurea zine aretora. Lantokian pertsonal
kontuaz baino ze pelikula Gurea zinera ekarri zuenaz hitz egingo gehiago, baina ‘vade
retro komunistak” lelo zaharkitu batean sinesten sentitzen zen lasai.
Ezkertiar askoko Lovainako
Unibertsitatean denboraldi batez estudiatu zuen gure Jose Ramon Landak. Horrela
Arrasateko herriak lehengo eta ziur aski azken aldiz izan zuen Lovainan
estudiatu zuen agoazilak. Zer gauza bitxia!
Ez zuen ere ikusiko Gurea
zine aretotik ihes egiterakoan bere aurpegiaren aurrean Guardia zibil haren
eskuineko botaren zola pasatzen. Errobi taldearen kontzertu bat entzutera joan
zen. Lasai -lasai eseri zen hirugarren
edo laugarren ilaran. Abeslariak oraindik atze-oihalaren atzean zeuden. Han zebiltzan gitarrak eta
ahotsak afinatzen.
Supituan Guardia Zibilak agertu ziren areto barruan ke-potoekin
garrasika: ‘Hustu ezazue aretoa’. Ziztu bizian atera ziren eta atean bat
zebilen hankarekin ostikoak ematen ateratzen zirenei. Beretzako zela motza
geratu zitzaion eta ostikotzaileak kale eginez galdu zuen oreka. Handik atera
zen ostikorik gabe, txiripaz. Hurrengo egunean ikusi zuten ze egoera negargarrian
geratu zen Gurea zine aretoa. Eserleku gehienak erreta zeuden ke-potoen
ondorioz.
Ez zen egongo Portaloian gau hartan.
Kontzentrazio politiko bat zegoen, eta han erdian Jose Manuel Arriola agoazila
, Debatarra, zegoen . Gerra zauri bategatik pauso bat ematerakoan hanka bat
atzean gelditzen zitzaion.(1)Horregatik jarri zioten ‘Dongi’ ez izenez.
Pausu irregularren zaratak
imitatzeko, hau da, berean ‘ttipi-ttapa’-ren ordez, ‘Don-Gi’ zen ,ez izenez
jarri zien arabera. Bertsolaria zen eta gazteleraz oso gutxi zekien. Gau hartan
trafikoari lekua egiteko zer esaten ari zen gazteleraz apuntatzekoa mereziko
zuen. Tamalez ez apuntatzeagatik betirako ahaztuta geratu zen.
Bost ogerleko hitzak
erabiliz zerbait zentzu bitxikoa ari zen esaten. Stendhal-ek idazteko Kode
Zibila irakurtzen omen zuen aurretik, gure Jose Manuel Estatuaren Boletin
Ofizialarekin ikasiko omen zuen gazteleraz zekien gutxia.
Tupustean
ezkerraldetik jeep bat goiko bozina
zaratatsuarekin jendearen kontra jo zuen, eta beste jeep batek
eskuinaldetik gauza bera egin zuen.
Batzuk erdiko kaletik gora eta besteak Maalatik behera joan ziren. Bera ez zen
azkena, baina hala ere, korrika hasten zenean ez zuen Jose Manuel Arriolaren
batere arrastorik ikusi. Herrian jendeak esaten zuen teniente berria zegoen
kuartelean meritu bila zebilela. Baina egun hartan lauza horiek buruan joko balitu…
Ez zen ere hurrengoa
gertatuko. Bere lagunekin, Iñaki Berezibar ( ‘Bere txiki’) eta Iñaki
Garitanorekin, Ferrerias kaleko ‘La Cepa’ tabernan zegoen. Tabernan beraiek eta
beste bi pertsona zeuden bakarrik. Irteterakoan
entzun zion bi pertsonen horien batek besteari esaten: ‘Munduan ‘muitos
porcus`’ baina ‘os bascos todos’’.
Jasan ezinean esan zion:
‘Nahi duzuna izango gara, baina inolaz ere, tontoak’. Eta atera ziren
tabernatik. Beren atzetik zetozen biak . ‘Itxaron, itxaron’ esaten zuen
iraintzaileak. Bi pertsona horiek berrogei urte ingurukoak ziren eta hirukotea
apenas hamazortzikoak. Esan zien lagunei
: ‘Biona tabernara sartuko gara’.
Barraraino heldu eta orduan
sartu zen bikotea atzetik. Iraintzaileak bizkarrean ukitu zion berari esanez :
Zer esan duzu? Eta berak ahotsa altxatuz taberna osoa entzuteko moduz esan
zion:’ Baina zuk ez duzu esan euskaldun guztiak txerriak garela?’
Ez zekien nola, agian
barratik salto eginez, ziztu bizian Antxon Mendizabal bere ondoan zegoen. Beste
barrako zerbitzaria han atera zen ere bai. Eta bezero bat ere haien ondoan
jarri zen. Hiruren artean inguratuta zeukaten iraintzailea.
Bere lagunak esan zion
iraintzaileari:’ Aitortu behar duzu neurria gainditu duzula pixka bat’.
Azkenean erronda pagatu nahian zebilen. Hurrengo astean Iñaki Garitanok ikusi zuen
iraintzailea begi ubeldu batekin. Antza denez, lortu zuen bere haserrea beste
batekin partekatzea.
Ez zuen herriko plazan
ikusi zuena ikusiko. San Joan jaietan han zegoen gertu bere aurrean Iñaki
Perurena gaztea bere aita laguntzaile moduan harriak jasotzen. Larruz bilduta
antzinako gudaria ematen zuen. Zirrara sortzen zion hain gertu bera ikusteak. Bere
kirol bizitza oparoa hasten aritzen zen Perurena handia.
Plaza berean ez zuen ere
ikusiko beste egun batean Francisco
Letamendia, ‘Ortzi’. Han aurrean bere bizar beltzarekin jendeari azalpenak
ematen zizkion. 1968ko Maiatzaren espiritua barneratua zuen eta ‘Kapitala’-ren
hiru liburukiak irakurtzeko pazientzia
izan zuen batentzat ‘Ortzi’ Karl Marx gaztearen antza zirraragarria zuen gau
hartan.
Konstituzio
erreferendumaren garaia zen eta horren kontra aritzen zen. Esaten zuen ejerzitoa
zela Konstituzio horren azken bermatzaile, eta horrek ez zuela zentzu handirik.
Horrela zihoen bere argudioak :Franco boterean mantendu zuen ejerzitoak nola
berma zezakeen demokrazia? Baina egun hartan
lauza horiek buruan joko balitu…
Bilbo kalean zehar greba
orokorraren egun hartan ez zen ibiliko. Bi ikasle kideak, Aretxabaletar bat eta
Zarimuztar bat, berarekin zihoazen . Hirurak kalez kale zenbiltzan. Ez zekien nola, Iralako
Frantziskotarraren Elizako azpialdean
sartu ziren hirurak. Egurrezko zorua eta eserleku solte batzuk ziren han. Hiru
eserleku hartu eta eseri ziren.
Asanblada baten erdian zen
hango jendea. Egunero gaia zen nola antolatu piketeak, zabalik zeuden dendak
ixteko. Itsumustuan atetik garrasi bat botatzen salto batean sartu zen Polizia
Nazional bat bere kaskoa eta ezkutuarekin. ‘Ahhhh!’ Estanpidak bakarrik pelikularen
zaldiarenak eta bisontearenak ezagutzen zuen orduraino. Baina han gertatutakoa
antzerako zerbait izango zen.
Une bere-berean han zeudenek
salto egin zuten egurrezko zoroaren kontra. ‘Brau!’ Zarata benetan sorgarria. Zoro moduan, ziztu
bizian, korrika batean, igo ziren batzuk eskaileratik gora eta han ate ondoan
geratu ziren arnasa eusten. Baina handik gutxira kanpoko ahots laztu batek esan
zuen:’ Lurrera bota atea!’ Eta atearen kontra izugarrizko danbada bat entzun
zen.’Danda’.
Beste korrika zoro bat beheraino. Harrituta ikusi zuten jadanik ez
zegoela inor irteera nagusian, hango istiluak bukatu ziren-eta. Handik kalera
joan ziren. Gero Polizia Armadakoak Logroñotik etorritakoak zirela entzun
zuten.
Ez zuen ere entzungo Felipe
Gonzalezen ahotsa Sarriko Unibertsitatean. Trantsizio garaian nolabaiteko
abantaila eman zioten Partidu Sozialistari. Mahuka zabalagoa izaten zuten bere
mitinak ez oztopatzeko.
Han sartu zen bera bakarrik
eta sarrerako salan geratu behar izan zuen, mukuruz beteta zegoelako Sarriko
Unibertsitatea. Han egunero lau katu besterik ez ziren baina egun hartan ez
zegoen orratz baterako lekurik. ‘Beno! Ez nuen behar Felipe ikusi,
entzutearekin nahikoa izango dut!’-pentsatu zuen. Feliperen aurrean talde bat zegoen
garrasika: ¡Felipe oportunista, social-imperialista!(Felipe oportunista,
sozial-inperialista!) Behin eta berriro garrasi hori esaten.
Handik gutxira Felipe
Gonzalezen ahotsa entzun zuen esaten: ‘Es incomprensible que unos que luchan
contra la dictadura’(Ulertezina da diktaduraren aurka borrokatzen duten batzuk)
Hori zen esan zuen dena, ze beste aldekoak ‘Eusko Gudariak’ hasi ziren abesten.
Ordenako zerbitzuak han zebiltzan urduri zer egin ez zekitela. Azkenean horretan geratu zen dena.
Egun hartan Boy Scout
taldearekin zihoan mendian gora, Udalaitzen magaletik gora. Jazintxo Bergara
handiak, taldeko buruak, seinalatu zuen
leku baterantz, non urruntasunean zegoen erbi bat saltoka berdegunean. Aurrean,
oso gertu zihoan pare bat mendizale. Eguna argia zen eta igoera neketsua eta
ibilbide gero eta aldapatsuagoa.
Pendiza malkartsu bihurtu
zen tokian sartu ziren. Han harritzaren itsaso batek gogoratzen zuen bere
antzinako glaziarraren ezaugarria. Bat-batean zerbait bere gainean zetorrela
nabaritu zuen, eta gorputza alde batera automatikoki bihurtu zuen. Bere burutik
zentimetro gutxira pasatu zen harkaitz zati handitxo bat. Gora begiratu zuen
eta goiko bikoteari garrasi bat bota zion.
Hala ere, handik gutxira
bigarren harkaitz zatia pasatu zen bere buruaren ondoan. Orduan bazeukan arreta
handia jarrita eta aise alboratu zen harritzarra ez jotzeko. Goiko bikoteak zer eragin zuten ikusirik eta beste
hirugarren harkaitz zatiren bat ez botatzeko beste bidetik abiatu ziren. Baina
bera orduan konturatu zen hantxe bertan bere bizitza txiripaz ez zuela galdu.
Egun hartan buka zezakeen
bere testigantza guztia. Ez zuen ikusi zituen gertakariak ikusiko. Bere garaiko
testiguren zerrenda ezabatua izango zen. Harritzarren brastada xumegatik bere
bizitzaren haria apurtzeko zorian egon zen. Nahiz eta une hartan ez zen
horretaz zeharo kontziente.
Baina gero, Monterron
parketik zehar paseatzen aritzen zen egunean, bere oroitzapenak bueltaka
zebiltzan buruan. Ezbehar batek ezaba ditzake bizitza batzuk, baina gizakiek
asmatutako ezbehar izugarriaren bidez, gerraren bidez, hilen kopurua hekatonbea
bihurtzen zen. Hilotzak pilatzen ziren edonon.
Ustekabean gerrari buruzko
ideia batek argitu zuen bere burmuina .
Ez zuen inoiz ondo ulertu nola gizakiak gerraren ondorioetatik bereizten zituen helduak eta
umeak. Modu gordinean esanda, ematen zuen ume gaixoak esaten zuten bitartean gogor gaztigatzen ziotela helduei gupidarik
gabe. Orduan aurkitu zuen horren erantzuna.
Ez bakarrik bizitza,
zerbait gehiago lapurtzen zioten umeei.
Bizi zuten testigantza emateko aukera ezeztatzen zioten. Bizi eta ikusi
zuten prozesuan hasten direnean, gerora besteei bizi izandakoa transmititzeko
aukera izan baino lehen hiltzen zioten. ’Gerra hasten diren kabroi guztiak,
zuzentasun gabeko izakiak, ordu txikiko
orduetan gerran hildako umeen oroitzapen betiko galduak estira biezaiete!’-esan
zuen haserre berekiko.
Parketik ateratzen zenean
pentsamendu baikorrago batek lasaitu
zion nolabait:’ eskerrak oroitzapenak dira “euliak bezala, bat hila, ta entierrura beste mila (etortzen dira)”
+++
Eskerrak nire lehengusu
txikiari , Marga Zubia Lezetari, Antxon Mendizabal ’Tonino’ren izena niri emateagatik.
Antxonekin bi edo hiru
aldiz gurutzatu nintzen, baina ez nuen inoiz ere ezagutu bere lan teorikoak edo EHUren
irakaslea izan zinela. Tamalez, gehiago ezagutzen diegu urrunean bizitzen duten batzuei , gertu
bizitzen direnei baino.
Eskerrak nire anaiari,
Jabierri, bere garaian Jose Ramon Landari gertatutakoa kontatzeagatik eta orain
bere izen osoa gogoratzeagatik.
(1)
Dongi izenari buruzko azalpena
Juan Jose Garmendia Zubiak eman zidan. Nire osaba Bixentiko Uribe-echebarriak
ere ezizen hori jarri ziola esan zidan. Baina ‘Don’ eta ‘Gi’ 'tap' soinutik
urrunegi daudela kontuan hartuta, izen horren jatorria 'Dongixoi' (Donge hori)
izan liteke, José Mari Velez de Mendizábalek dioen bezala. Behin ezizena
ezagututa herriko ume txantxazale guztiek hanka arrastaka eramanez errepika
zezaketen izen hori.